W poprzednim artykule z cyklu o ikonografii wspomniałem, że w ikony rządzą się swoimi prawami i, w przeciwieństwie do sztuki świeckiej, ważniejsze jest to, jakie treści symboliczne i teologiczne ikona niesie ze sobą, a nie to, co dokładnie przedstawia. Tradycja ikonopisania jest tak długa, że wokół niej narosło tyle zwyczajów, a każdy z nich ma swoje własne symboliczne znaczenie, że ciężko jest dowiedzieć się o wszystkich i zebrać je w jednym miejscu. To naprawdę niezwykłe, że chrześcijanie przykładają tak wielką wagę do najmniejszych szczegółów pojawiających się na ikonie. Nic zresztą dziwnego, ikona prezentuje nam Twarz Boga (o tym pisałem tu: "Twarz Boga") i można śmiało powiedzieć, że jest pewnego rodzaju Ewangelią ("Ikona to Ewangelia") - musi więc być i pisana i kontemplowana z szacunkiem właściwym świętym rzeczom.
Aby napisać ikonę, przede wszystkim potrzebujemy... własnej duszy. Pisanie ikony to w pierwszym rzędzie przeżycie duchowe. Dość popularnym w Polsce zwyczajem jest, że kursy ikonopisarskie są łączone z rekolekcjami. Pisanie ikony zazwyczaj zaczynano od postu, a co pobożniejsi cały proces pisania odbywali klęcząc. Aby malować obraz Boga, najpierw musimy go mieć we własnej duszy. W ten sposób pisanie ikony nie jest tylko malowaniem jakiegoś materialnego obrazka, ta czynność staje się okazją do postępu w świętości samego artysty.
Z tej ikony życie tryska - symbolika DESKI
Ikony wykonywane są na deskach, w Polsce najczęściej na deskach lipowych. Tradycja widzi tu jasne odniesienie do dwóch drzew obecnych w Piśmie Świętym* - najpierw do rajskiego drzewa życia. W Edenie znajdowały się dwa drzewa - drzewo poznania dobra i zła, którego owoce zapewniały możliwość doświadczania dobra i zła, co stało się przyczyną późniejszych nieszczęść Adama i Ewy. Znajdowało się tam a także drzewo życia, którego owoce zapewniały człowiekowi nieśmiertelność. I właśnie z powodu tego drzewa Bóg wygnał ludzi z raju, aby nie zjedli owoców z tego drzewa i, w konsekwencji, żyli w grzechu na zawsze. Chrześcijanie widzieli owo drzewo życia w innym drzewie - w drzewie krzyża, na którym zawisło zbawienie świata, cytując tekst liturgii Wielkiego Piątku. To właśnie dzięki krzyżowi Chrystusa mamy szansę na życie wieczne. Widać tu idealnie analogię do drzewa z raju. Deska, na której powstaje ikona, jest więc symbolem drzewa życia i drzewa krzyża, a nawet i życia samego. Z ikony tryska życie, co dodatkowo podkreśla dość intrygujący fakt - na ikonach nie przedstawia się śmierci, za wyjątkiem śmierci Chrystusa** (która jednak chrześcijanom przyniosła życie). To, co widzimy na ikonie, wprowadza nas w tajemnicę Boskiego, wiecznego życia. Chrystus sam siebie nazwał życiem (J 14,6), a osoba, która się do niego zwraca, sama czerpie ze zdrojów zbawienia i ostatecznie, ma możliwość wejścia do życia wiecznego.
Na tym opiera się nasza wiara - symbolika GRUNTU i PŁÓTNA
Kolejnym krokiem w tworzeniu ikony jest położenie gruntu, czyli przyklejenie płótna i zorganizowanie podłoża z kleju i kredy, na którym będzie pisana ikona. Warstw gruntu jest 12 - tyle, ilu było Apostołów. Oznacza to, że nasza wiara opiera się na nauce Dwunastu. Wyrażamy w ten sposób jedność z nauką apostolską. Ciekawą symbolikę ma też przyklejone do deski płótno - oznacza ono całun pogrzebowy, w jaki owinięto ciało Pana po jego śmierci na krzyżu. Podkreśla to fakt, że nasza wiara jest zbudowana także na śmierci Chrystusa i jego zmartwychwstaniu (wszak całuny grobowe były świadkami także Jego zmartwychwstania).*
W większości ikon spotkamy kowczeg, czyli "ramę" ikony. Stanowi ona symbol świata doczesnego, ziemskiego, natomiast wnętrze, pole ikony symbolizuje świat nadprzyrodzony, sferę Boską. Częstym zjawiskiem jest, że postać przedstawiona na ikonie "wychodzi" na kowczeg - część aureoli lub skraj szaty postaci znajduje się na kowczegu. Jest to znak działania Boga na ziemi i przenikania się tych dwóch sfer. Przykład takiego zabiegu widzimy na ikonie po lewej, jest to ikona św. Onufrego z klasztoru w Jabłecznej***. Samo słowo kowczeg oznacza arkę, co jest nawiązaniem do Arki Przymierza - w Starym Testamencie Arka Przymierza była miejscem przechowywania rzeczy najświętszych. Umieszczenie kowczegu-arki na ikonie uzmysławia nam, że na ikonie przedstawione są rzeczy najświętsze.
Cnoty zapisane w ciele - symboliczne SPOSOBY PRZEDSTAWIENIA POSTACI
nienaturalnie, a dzieje się tak znowu ze względu na bogate tło znaczeniowe. Przedstawienie kogoś z bardzo wysokim czołem oznacza, że przedstawiona osoba wyróżniała się inteligencją, rozumem, umysłowym wniknięciem w sprawy Boże. Widzimy to na przykładzie ikony po prawej stronie. Przedstawia ona św. Jana Chryzostoma, doktora Kościoła, autora wielu dzieł teologicznych.
Na niektórych ikonach znajdziemy także postacie z nienaturalnie wydłużonymi palcami. Symbolizuje to głębokie uduchowienie prezentowanej osoby. Świetnie widać to na przykładzie ikony św. Julianny z Nikomedii.****
Ikony oblane złotem - znaczenie ZŁOTA
Na koniec warto wspomnieć o jeszcze jednym ważnym aspekcie ikon. Właściwie każda z nich dosłownie oblana jest złotem. Złoto, ze względu na swój połysk i drogocenność, jest symbolem Boskiej światłości. W większości przypadków złote jest całe tło ikony, co ma oznaczać, że przedstawiona na niej postać postępuje w światłości Pana (Iz 2,5). Takiego koloru są też aureole będące symbolem świętości, a więc głębokiego zjednoczenia z Bogiem. Połysk złota ma również nawiązywać do postaci Chrystusa - światłości świata.
Ikony emanują symboliką i ukrytymi znaczeniami i muszę przyznać, że to najbardziej lubię w ikonach. Ikony nie da się zrozumieć, jeśli nie zrozumie się sceny bądź osoby, która jest na niej przedstawiona. Dziś pochyliliśmy się nad ogólnymi symbolami pojawiającymi się w niemal każdej ikonie, w następnych artykułach pochylimy się nad konkretnymi przykładami przedstawień ikonograficznych.
Przy pracy nad artykułem korzystałem z następujących źródeł:
*Znak w ikonografii [eleos.religia.net]
**Teotechnologia [ciekawe.org]
***Strona internetowa klasztoru
****Strona na Facebooku "Prawosławny Kalendarz"
Obrazek tytułowy to ikona Ukrzyżowania Chrystusa - (https://www.karmel.pl/ikona-ukrzyzowania/)
Komentarze
Prześlij komentarz